De talen die Stolk benoemt zijn: ‘De politieke taal van ideeën, beleid en besluitvorming. De juridische taal van kaders en bewegingsruimte. De praktische of technische taal waarmee wordt gewerkt aan oplossingen. De wetenschappelijke taal van het bewijs.’ En de ‘commerciële taal die opereert in dienst van de economie.’ In dit samenspel is het juist de artistieke taal die de dialoog naar een ander niveau kan tillen. Kunst is visievormend en creëert nieuwe betekenissen: ‘Kunst kan vragen stellen als waarom is iets zoals het is. Kunst kan leiden tot andere perspectieven. Maar ook, hoe voelt dat? Wat ervaren we daarbij en wat betekent dat voor de omgeving?’

In een toekomstige sector die gemeenschappen versterkt en verbindt, is zeker ook oog voor het partnerschap met niet-menselijke entiteiten. Denk aan objecten of niet-menselijke levensvormen, zoals planten, dieren en het leven in de bodem. Want hoewel de natuur niet praat zoals mensen doen, vertelt zij ons wel van alles. Maas Lab laat zien hoe we kunnen verbinden met de niet-mens. De initiatiefnemers van het project werken samen met de rivier de Maas aan een meersoortige gemeenschap. Hoe je deze verbinding aangaat, is onder meer door één te worden met de situatie. Zo werd kunstenaar Paulien Oltheten uitgenodigd om als MaasWachter een maand alleen maar te wachten op een oever. Dat is lastiger dan gedacht, want je moet bestaande verwachtingen achter je laten. Je hoeft niet nuttig te zijn. Je hoeft je werk niet zichtbaar te maken. Het is door luisteren en observeren, op een plek, dat onverwachte ontmoetingen en nieuwe paden zich aandienen. In dit toekomstbeeld luistert de sector daarom niet alleen naar degenen met een (luide) stem, maar vooral ook naar datgene en diegene die geen stem heeft.

Waardevolle interactie met je omgeving is volgens veel van de Innovatielabs-projecten een belangrijke vereiste om gemeenschappen te verbinden en te versterken. Je komt niet alleen iets brengen, maar staat ervoor open om nieuwe inzichten te ontvangen en daarvan te leren. Rotterdam Writers’ Rooms nodigde bijvoorbeeld scenarioschrijvers uit voor een eendaagse wijkexcursie naar Rotterdam Noord, Zuid en West. Schrijvers ontwikkelden fictieve concepten geworteld in ware gebeurtenissen en personages, en leerden dat waardevolle verhalen kunnen ontstaan als je oog hebt voor wat leeft in de maatschappij.

Een ander voorbeeld van hoe een project zijn aanpak bijstelt om de betrokkenheid te vergroten, komt van House of Legacies. Dit initiatief werkt aan een inclusief theaterarchief waarin podiumkunsten van vroeger en nu gelijkwaardig worden opgenomen en ontsloten via een online portal. Toen zij merkten dat het niet goed lukte contact te leggen met onder meer de Turkse gemeenschap, besloten zij om het onderzoek naar hen toe te brengen. In plaats van een onderzoekstafel op een eigen bijeenkomst, ontstond het idee om een onderzoekstafel te organiseren tijdens festiviteiten van het 50-jarige bestaan van HTIB: een vereniging opgericht in 1974 om belangen van Turkse arbeiders in Nederland te behartigen. De organisatie heeft ook een grote rol gespeeld op het gebied van theater in deze gemeenschap.

Om als sector samenleving en gemeenschappen te versterken, is het belangrijk dat je ook verbindt met het verleden. Bij het beheren en ontsluiten van culturele archieven is oog en begrip voor elkaars achtergronden en perspectieven. Een voorbeeld hiervan is Fiera del Suono, dat met nieuwe technologieën de overeenkomsten tussen kermis en kunst blootlegt. Het onderzoeksproject en de gelijknamige ruimtelijke geluidsbeleving brengen zo onontdekte verbanden uit onze gedeelde geschiedenis bij elkaar, met een cultureel verbond tussen volkscultuur, erfgoed, kunsten en technologie als resultaat.

Tot slot is er in dit toekomstbeeld voor de sector volop ruimte en aandacht voor verhalen van lokale en kleine gemeenschappen. Een initiatief als Archiving the Present helpt culturele instellingen bij het opbouwen van eigen archieven. Zo kan het in de toekomst makkelijker worden om te verbinden met niet-dominante stemmen uit het verleden. Ook helpen nieuwe gereedschappen archiefonderzoekers om niet via een statische zoekbalk te vinden wat zij al kennen, maar om het archief te zien als een universum waarin zij onverwachte verbindingen en relaties kunnen ontdekken.

Hoe ziet de culturele en creatieve sector er in de toekomst uit als deze vanuit verbeeldingskracht niet alleen toekomstbeelden schetst, maar aanvullend transformatie echt weet te realiseren? Een belangrijke eerste stap hiervoor is om de transformatieve kracht van verhalen niet langer te onderschatten, zoals Anouk Nuyens van initiatief Niet voor de Bühne bepleit: ‘Als verhalenverteller beschrijf je de wereld niet alleen, je schrijft hem ook voor. [...] We moeten ons veel meer bewust zijn van de belangrijke rol en verantwoordelijkheid die verhalenvertellers hebben.’

Een verhalenverteller kan bijvoorbeeld duidelijk maken dat de klimaatcrisis eigenlijk een cultuurcrisis is: ‘Vaak denken en handelen we, onbewust en per ongeluk, vanuit het idee dat de klimaatcrisis een energiecrisis is. Als we het hebben over oplossingen denken we aan een zee vol windmolens en overal zonnepanelen op daken. Maar het daadwerkelijke probleem ligt onder die daken waar die zonnepanelen op liggen. In onze cultuur, in hoe we leven, waar we gelukkig van worden. En daarom hebben kunstenaars zo’n belangrijke rol te spelen.’

Dat transformatieve verhalen belangrijk zijn in het aangaan van crises bevestigt het initiatief Collaborations for Future, dat ruimte creëert voor onverwachte ontmoetingen tussen allerlei disciplines rond het klimaatvraagstuk. Zo ontstond in een ontmoeting met journalisten en kunstenaars het inzicht dat je als verhalenverteller moet nadenken over de vervolgstappen die je wilt laten ontstaan. Verantwoordelijkheid eindigt namelijk niet zodra een artikel of werk af is. In dit toekomstbeeld richten verhalenvertellers zich daarom op het creëren van narratieven die leiden tot betekenisvolle gesprekken en actie in samenleving en politiek.

In dit toekomstbeeld blijft het echter niet bij verhalen alleen. De sector zet concrete stappen om te laten zien hoe verandering er in de praktijk uitziet. Door zelf het voortouw te nemen in innovatie, ontwikkelen makers en ontwerpers werkwijzen die als inspiratie en voorbeeld dienen voor andere sectoren. Groen & inclusief voorwaarts doet dit bijvoorbeeld door te zorgen dat veelbelovende innovaties voor festivals zich kunnen ontwikkelen, zodat anderen daar ook van kunnen profiteren. Denk aan een zelfscheidende afvalbak (PLAEX), een ruilplatform voor tweedehands spullen (Holy Swap!), een crowd control systeem dat festivals meer toegankelijk maakt (Skik Analytics), en een unisex urinoir (Semilla Sanitation).

Door koploper te worden in transformatie van crises, weet de sector zich in dit toekomstbeeld in de haarvaten van de samenleving en andere sectoren te nestelen. Niet langer is de maatschappelijke bijdrage van cultuur abstract, maar de meerwaarde is meetbaar. Hierbij kan de sector bouwen op werk en inzichten van Live Muziek & Welzijn. Dit initiatief van het Rotterdams Philharmonisch Orkest zoekt naar de nieuwe toepassingsmogelijkheden van muziek, door samenwerking met de wetenschap. Waar ligt de meerwaarde van muziek, en hoe kom je daarachter? En gaat je hart sneller kloppen van Mozart of George Michael?

De creatieve en culturele sector weet in dit toekomstbeeld ook transformatie te realiseren, door nieuwe gemeenschappen te initiëren. De blauwdruk voor deze werkwijze wordt nu verkend door The Linen Project, dat vanuit een lokale gemeenschap een linneneconomie opbouwt. In deze gemeenschap komen betrokkenen uit de hele keten samen: de mode- en textielgemeenschap, ontwerpers, makers, kunstenaars, vakmensen, boeren, onderzoekers, onderwijzers, studenten, activisten en enthousiastelingen op het gebied van lijnzaad en linnen. Het uitgangspunt van gemeenschappen die in dit toekomstbeeld worden geïnitieerd is gelijkwaardigheid, en het besef – zoals The Linen Project toont – dat iedere betrokkene in de keten waardevolle perspectieven en inzichten ter tafel brengt.

Technologie speelt een steeds grotere rol in onze samenleving. Innovatielabs-makers, nieuwsgierig naar nieuwe vormen van expressie, experimenteren en innoveren met technologieën als artificial intelligence (AI), virtual en augmented reality (VR en AR). Hun toepassingen inspireren niet alleen het publiek, maar dienen ook als gids voor andere sectoren. Tegelijkertijd transformeren podia, zalen en festivals - versterkt door deze technologieën - tot experimentele ruimtes voor alternatieve vormen van ontmoeting. Samen tonen makers en organisaties zo de kracht van de culturele en creatieve sector als broedplaats voor het mensgericht ontwerpen van technologie. Ondersteund door het programma Innovatielabs ontwikkelen zij hier nu al de gereedschappen voor.

Zo geeft Venues of the Future podia de middelen om ook voorbij de live-ervaring events te organiseren. Events waarin fysiek en digitaal samenkomen, maar waar de digitale ervaring niet zomaar een kopie is van de live-ervaring. Ook Mixed Reality for Culture ontwikkelt gereedschappen die hybride ervaringen mogelijk maken. Specifiek werkt dit initiatief aan alternatieve vormen voor de fysieke conferentie. Want stel je voor dat de conferentie van het Amsterdam Dance Event in een metaverse-setting plaatsvindt? En dat je in een mixed-reality ruimte, die de sfeer ademt van een studio, live lessen kan volgen bij een artiest?

Voor makers ontwikkelt initiatief Open Culture Tech gereedschappen, zodat zij technologieën als AI en AR in kunnen zetten als middel voor expressie. Zo creëerde rapper Smitty met behulp van deze gereedschappen al een show, waarin hij praat met een oudere en jongere versie van zichzelf over verschillende aspecten van het leven. Technologie is zo niet iets dat artiesten vervangt, zoals 3D-karakters met AI-gegenereerde muziek, maar een gereedschap dat artiesten groot en klein kan versterken.

Aanvullend ontwikkelt Moving Media Lab hybride werkwijzen, door creatievelingen binnen de kunsten, design en wetenschap bij elkaar te brengen. Met elkaar onderzoeken zij, interdisciplinair, de relatie tussen nieuwe technologieën, beweging en het lichaam. Belangrijk inzicht voor dit toekomstbeeld is dat ontwikkeling van hybride ideeën vraagt dat we de tijd nemen om naar elkaar te leren luisteren en met elkaar te leren werken, en bestaande creatieve agenda’s achter ons durven laten.

Naast het verkennen en inzetten van nieuwe technologieën, creëren makers in dit toekomstbeeld ook ervaringen door bestaande technologie – die we denken te kennen – op nieuwe manieren te gebruiken. Denk aan robotarmen die normaal gesproken in een fabriek dagelijks hun werk doen, maar nu een functie krijgen op het podium. Om deze nieuwe toepassing van bestaande technologie te realiseren werkt initiatief Center Stage Robotics met creatieven uit allerlei disciplines, waaronder een circusartiest, spoken word-artiest en poppenspelers. Deze herwaardering van de robot laat ons reflecteren op hoe wij technologie zien, en ermee omgaan.

Tot slot ontstaan nieuwe ervaringen in dit toekomstbeeld niet alleen vanuit publieks- of performance-gerichte innovaties. Doordat programmeurs met behulp van de Publieksmonitor van DIP/Predictive AI beter inzicht krijgen welke producties het goed doen op hun podium, durven zij ook vaker onbekendere producties te boeken. Dit neemt een deel van het risico weg, waardoor het mooie werk van nog onbekende makers een passend podium en publiek kan vinden.

Twan Eikelenboom (zelfstandig schrijver en adviseur) schreef dit artikel in opdracht van het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie en CLICKNL aan de hand van de reflectieverslagen die de Innovatielabs-projecten met elkaar deelden op de afgeschermde community website, en wat zij hebben gedeeld op websites en sociale media.