Hoewel de pandemie sindsdien ruimte heeft gemaakt voor herstel, is weerbaarheid in 2024 onverminderd actueel nu de sector opnieuw voor uitdagingen gesteld wordt. In de creatieve en culturele sector heerst bezorgdheid over de plannen van het nieuwe kabinet die in mei dit jaar gepresenteerd zijn. De keuze om de btw te verhogen zal volgens econoom René Goudriaan leiden tot een krimp van de creatieve en culturele sector met 160 miljoen euro.

In een analyse van Kunsten ’92 en het Cultuurfonds worden de gevolgen van deze btw-verhoging samengebracht met de aangekondigde verlaging van de gemeente- en Rijkssubsidies en de aanpassing van de giftenaftrek, wat leidt tot de prognose dat het voorgenomen cultuurbeleid van het kabinet zorgt voor ‘een kaalslag van 350 miljoen euro en een algeheel negatief domino-effect in de kunst- en cultuursector.’ Na een korte tijd om te genezen, zal de culturele en creatieve sector de komende jaren opnieuw flink op de proef gesteld worden in Nederland - en zal innovatie een bittere noodzaak zijn.

In de weken na de bekendmaking van het nieuwe regeerakkoord zijn veel kunst- en cultuurliefhebbers in de pen gesprongen om de sector te verdedigen. De reacties laten zien welke argumenten gebruikt worden om de waarde van kunst en cultuur te benadrukken als deze onder druk staat. ‘Bezuinigen op kunst schaadt ook de economie,’ schreef Barbara Baarsma in een ingezonden opiniestuk in Trouw. De Akademie van Kunsten betoogde in haar reactie op het akkoord: ‘Het hoofdlijnenakkoord gaat voorbij aan het feit dat investeren in een sterke creatieve en culturele sector […] direct bijdraagt aan bijvoorbeeld het drukken van zorgkosten en het beschermen van de democratische rechtsstaat, maar ook aan het behoud van een aantrekkelijk vestigingsklimaat en een bloeiende toerisme- en horecasector.’

Bovenstaande argumenten rond impact richten zich op de instrumentele waarde van kunst en cultuur: de investering in cultuur wordt verantwoord met het dienen van een extern doel, zoals het vergroten van werkgelegenheid of het innovatief vermogen van een regio. De aandacht voor (economische) impact in de publieke sector, waaronder de kunst- en cultuursector, is sinds de jaren 1990 wereldwijd gegroeid. Sindsdien dienen culturele instellingen, kunstenaars en cultuurfondsen in Nederland steeds meer verantwoording af te leggen in termen van publieksaantallen en verdienvermogen. Impact is hierin een centrale term, die veelal uitgewerkt wordt als meetbare impact met criteria zoals de economische meerwaarde per bezoeker.

Deze focus op meetbare uitkomsten heeft ook grote gevolgen gehad voor de geprogrammeerde inhoud van culturele instellingen. Inmiddels is de aandacht in het cultuurbeleid aan het verschuiven naar de maatschappelijke rol van organisaties en projecten. Deze beweging is ook in de wetenschap en het onderwijs zichtbaar.

Impact gaat over de verandering die een organisatie direct én op de lange termijn teweegbrengt. In wetenschappelijke studies worden diverse soorten impact onderscheiden. Economische impact richt zich op de toegevoegde financiële waarde aan de samenleving, zoals vestigingsklimaat of werkgelegenheid. Maatschappelijke impact daarentegen heeft betrekking op de gevolgen van een activiteit op de levens van mensen, zoals toegenomen sociale cohesie.

Ondanks dat er al veel onderzoek is gedaan naar de economische en maatschappelijke impact van cultuur blijkt er nog altijd weinig hard bewijs te zijn voor deze impact. Bovendien kan je veel afdingen op de methodologie van dit type onderzoek: er is eerder sprake van correlatie dan van causale verbanden en het is ook onmogelijk om te laten zien of niet-culturele activiteiten misschien wel precies hetzelfde bereiken. De meeste impactmetingen negeren daarnaast de negatieve impact die culturele organisaties en cultuurfondsen kunnen creëren.

Het idee dat de culturele en creatieve sector maatschappelijke impact moet hebben om valide te zijn, is echter voor discussie vatbaar. Zo stelde filosoof Immanuel Kant dat schoonheid, kunst en creativiteit zich van andere dingen onderscheiden door de ‘zinvolle zinloosheid’ ervan (Kant 1914). De kracht van kunst ligt juist in het ontbreken van een extern doel, vond hij. Hij benadrukte hiermee de intrinsieke waarde van cultuur: de waarde die kunst heeft omwille van zichzelf, l’art pour l’art.

Ook nu zien we dat er in de kunsten gewerkt wordt met vormen die de kunstbeleving centraal stellen. Zo is het Innovatielabs-project Fiera del Suono bijvoorbeeld gericht op de kwaliteit en gelaagdheid van de directe beleving van kunst. Het is een onderzoeksproject naar nieuwe manieren om verhalen over erfgoed tot leven te wekken door middel van geluid. Hoe kan geluid bijdragen aan het publieksbereik en de beleving van tentoonstellingen en erfgoedlocaties? De projectpartners van Fiera del Suono verkennen daarbij de museale en autonoom-artistieke mogelijkheden van augmented audio om een gelaagde publieksbeleving te creëren. Centraal in dit project staat de kwaliteit van de ontmoeting met kunst en cultuur – waarbij een betekenisvolle maatschappelijke impact uiteraard niet uitgesloten is, maar niet voorop hoeft te staan.

Het onderscheid tussen de instrumentele en intrinsieke waarde van kunst en cultuur wordt steeds vaker geproblematiseerd met het argument dat deze waardes vaak samengaan en elkaar beïnvloeden. Hoe kan de inhoudelijke kwaliteit van een werk of project los gezien worden van de samenleving waarin het beleefd wordt? Ook in het recente Nederlandse cultuurbeleid wordt dit onderscheid deels onderuit gehaald: de Raad voor Cultuur en de Rijkscultuurfondsen beoordelen in de nieuwe beleidsperiode (2025-2028) naast artistieke en/of inhoudelijke kwaliteit ook de ‘maatschappelijke betekenis’ van culturele instellingen, maar geven aan dat deze niet losstaan van elkaar. Dit wijst wellicht op een ontwikkeling waarin projecten of activiteiten geacht worden om op verschillende vlakken impact te hebben. De mixed impact wordt dus steeds belangrijker, oftewel: het brede palet van maatschappelijke, artistieke, ecologische, economische en educatieve impact.

Het creëren van deze mixed impact vraagt om een andere manier van werken voor makers en culturele organisaties en voor de sector als geheel. Als we instrumentele en artistieke waardes zien als complementaire krachten die goed samen kunnen gaan, en elkaar wellicht ook kunnen versterken, kunnen we de maatschappelijke impact van de sector begrijpen als de mate waarin het de levens en omgeving van deelnemers door middel van artistieke of creatieve werkwijzen beïnvloedt.

Deze beïnvloeding ontstaat vaak door een interactie die om een project of werk plaatsvindt, en de betekenisgeving door deelnemers zoals publiek, makers, cultuurmanagers, partners en andere belanghebbenden. In het Innovatielabs-project Niet voor de bühne wordt zelfs het maakproces zelf beïnvloed door interactie: theatermaker Anoek Nuyens laat burgers, bedrijven en politiek de klimaatcrisis ervaren door middel van op maat gemaakte voorstellingen die passen bij de deelnemers.

Vaak is dit proces van beïnvloeding door deelnemers van groter belang dan het ‘kunstproduct’ zelf. Een mooi voorbeeld van een project waarbij de waarde en impact vanuit een procesgerichte blik bekeken wordt, is Collaborations for Future. In dit programma krijgen tien ontwerpers en tien wetenschappers de kans om een-op-een samen te werken op een open manier voor een periode van negen maanden. Er is geen doel gesteld, geen uitkomst gedefinieerd, en geen probleem voorgelegd om door hen opgelost te worden. De vraag is: waar zouden ze aan kunnen werken? Hoe zouden ze zichzelf organiseren om het te doen? Welke rollen en instanties zullen ze vinden? En wat kunnen we leren van het parallel laten lopen van tien van deze collaboratieve experimenten? De meerwaarde van dit originele project ligt juist in het ontbreken van een van tevoren afgebakend product, waardoor uitkomsten mogelijk zijn die wellicht nog buiten onze verbeelding liggen en grenzen verlegd kunnen worden.

Naast een andere manier van werken voor makers en culturele organisaties is voor het vergroten van de mixed impact van kunst en cultuur ook een verandering op beleidsniveau nodig. Het project Gezocht: talentvolle gemeenten probeert dit te bewerkstelligen door bestaande machtsverhoudingen in het subsidiestelsel op een artistieke manier binnenstebuiten te keren. De projectpartners zetten zich in om het draagvlak bij gemeenten te vergroten om samen met creatieve en culturele makers te werken aan actuele opgaven.

Gemeenten kunnen een subsidieaanvraag doen om kunstenaars in te zetten om aan de slag te gaan met een maatschappelijke opgave. Er wordt geen geld uitgekeerd, maar uren aan verbeeldingskracht. Aanvragende gemeenten moeten omschrijven welke maatschappelijke opgave zij willen aanmelden voor de regeling, waarom zij verbeeldingskracht kunnen gebruiken en hoe de inzet van een kunstenaar hen gaat helpen in hun volgende stap. Na afronding worden de projecten gepresenteerd om ervaringen te delen en zo meer gemeenten te inspireren. Het project opent hierdoor de deuren voor een versoepelde blik op de imaginaire scheidslijn tussen doelgericht beleid en artistiek experiment.

Om beter te begrijpen hoe kunstenaars en organisaties impact bewerkstelligen en welke (andere) stappen ze kunnen nemen, wordt er sinds een aantal jaar veelvuldig gebruik gemaakt van analytische modellen of tools zoals een Theory of Change. Interessant aan sommige van de recente modellen is dat de intrinsieke, artistieke impact ook expliciet gemaakt wordt. Dat geldt bijvoorbeeld voor tools zoals Cigarbox en Takso, die uitgaan van het creëren van een impactstrategie (met een uitgebreide typologie van mogelijke impactdomeinen en uitkomsten), waarna vervolgens data worden verzameld op een dashboard.

Een ander voorbeeld dat dicht bij de kunstpraktijk zit en hierop geïnspireerd is, is het Nine Dimensions Model dat ontwikkeld is in het Creatures-project, een Europees onderzoeksproject naar het transformatieve potentieel van creatieve praktijken. De negen dimensies (en bijbehorend achtergrondmateriaal) waarop creatieve praktijken bijdragen aan verandering - embodying, learning, imagining, caring, organizing, inspiring, co-creating, empowering, subverting - helpen om na te denken en te verwoorden hoe makers en organisaties maatschappelijke impact creëren.

Bij het evalueren en articuleren van de impact van kunst en cultuur ligt een procesgerichte - of misschien zelfs participatieve - aanpak voor de hand. Alle deelnemers of belanghebbenden van een creatief project zouden gezien kunnen worden als coproducenten van de betekenis van kunst en cultuur. Vanuit dit perspectief zijn evaluatiemethodes nodig die passen bij een actieve rol van alle belanghebbenden. Het Nine Dimensions Model bevat een aantal reflectieve vragen die aan deelnemers gesteld kunnen worden. Hiernaar wordt ook verwezen in de recent gelanceerde Creative Impact Toolkit, waarin makers een impactstrategie voor hun project kunnen formuleren. Onderdeel van de aandacht voor de verschillende deelnemers is ook het belang dat zij in hun eigen vocabulaire of taal reageren op kunst en cultuur. Interessant in dit kader is een experiment van Festival Cement van een aantal jaren geleden om een impact-woordenboek aan te leggen om de ervaring van een kunstbeleving in woorden te vatten.

Deze zoektocht naar woorden opent ook de weg om het ‘bewijsmateriaal’ of de ‘data’ die we op dit moment gebruiken om impact aan te tonen ruimer te bekijken. Impact wordt nog te vaak gezien als een kwantificeerbaar iets, maar wat als we het begrip van wat telt als (impact)data oprekken? Recentelijk wordt meer geëxperimenteerd met het gebruik van beelden en verhalen om impact te evalueren en hierover te communiceren. Dan gaat het bijvoorbeeld om het maken van video’s en fotografie door deelnemers, het opnemen van geluid, het gebruiken van social media-methodes of het verzamelen en gezamenlijk analyseren van verhalen (Niederer & Colombo, 2024; Froggett, L., et al. 2015; Reason, M. 2010). Deze evaluatiemethodes bieden de mogelijkheid om vanuit de kunsten zelf verder na te denken over en recht te doen aan de impact die kunst en cultuur op ons heeft.

De waarde van kunst en cultuur is niet voor iedereen in Nederland vanzelfsprekend. De manier waarop de waarde ervan geduid wordt, in verdedigende opiniestukken in de krant na aangekondigde bezuinigingen of in een stoelenkring met taart op een feestje, onthult de instrumentele impact-meetlat waarlangs kunst gehouden wordt. Door ons begrip van impact op te rekken, creëren we ruimte waarmee we ons niet alleen kunnen openstellen voor de meervoudige waarde van kunst, maar ook voor de veelvoud aan antwoorden op de vraag wat van waarde kan zijn voor mens, samenleving, dier en natuur, hier en elders, nu en in de toekomst.

De maatschappelijke waarde van innovatieve projecten ligt soms duidelijk in hun instrumentele waarde en soms juist in de kwaliteit of de verdieping van een artistieke ervaring met autonome kunst. Vaak ligt het in de unieke mix van beide, in het proces van betekenisgeving dat zich eromheen voltrekt en hoe de eigen (artistieke) doelen behaald worden. Als we willen investeren in de weerbaarheid van de creatieve sector, kunnen de grensverleggende strategieën van artistieke en culturele innovatieprojecten inspiratie bieden om met eenzelfde grensverleggende blik te kijken naar de argumenten die we gebruiken om voor de sector op de bres te springen.

Lies Wijnterp is als onderzoeker verbonden aan het lectoraat Waarde(n)vol Ondernemen in en door de Kunsten aan de HKU Hogeschool voor de Kunsten Utrecht. Gwen Parry is onderzoeksmanager bij het lectoraat Fashion Research and Technology (FR&T), verbonden aan het Amsterdam Fashion Institute binnen de Faculteit Digitale Media en Creatieve Industrie van de Hogeschool van Amsterdam.

Lies en Gwen maken deel uit van het team van onderzoekers dat de Innovatielabs-projecten volgt en onderzoek doet naar innovatie in de culturele en creatieve sector. Hier lees je meer over dit onderzoekstraject dat is gefinancierd door Regieorgaan SIA.