Het onderzoek richt zich niet zozeer op de techniek, maar op de musici die ermee werken, vertelt oprichter en artistiek leider Ulrich Pöhl. ‘Zij creëren de inhoud, de muziek. We onderzoeken wat het voor hen betekent als geografische afstand geen rol meer speelt. Hoe verandert bijvoorbeeld het creatieve proces wanneer een violist in Utrecht kan samenspelen met een pianist aan de andere kant van de wereld?’
Volgens Pöhl wordt met
Touchlab een nieuw hoofdstuk geopend in de geschiedenis van ensemblespel. Hij wijst op vier sleutelprojecten waarin de zelfontwikkelde software (TLT) is toegepast en onderzocht. ‘De projecten hebben ons inzicht gegeven in wat digitaal samenspel in artistiek opzicht kan opleveren. Muzikanten repeteren anders, concerten krijgen hybride vormen en de grenzen tussen fysieke en digitale ruimte vervagen. Het is nu nog een experimentele praktijk, maar we zijn ervan overtuigd dat dit kan uitgroeien tot een volwassen artistiek medium. '
Klankbubbels en hechte interactie
In 2021 voerde TouchLab Longing for a Hug uit, waarbij musici uit vier verschillende locaties – TivoliVredenburg, Ede, Amsterdam en Boedapest – live werden samengebracht. Een verrassende ontdekking volgens Pöhl is dat online de 'muren' tussen muzikanten verdwijnen. ‘Bij een liveoptreden bepaalt je plek op het podium wat je hoort – sta je ver van de pianist, dan hoor je dit instrument minder goed. Met TLT kan elke speler zelf bepalen hoe hard elk instrument in zijn koptelefoon klinkt, wat zorgde voor een meer uitgebalanceerd klankbeeld dan in een concertzaal.’ Daarnaast merkte Pöhl dat de aandacht bij de musici volledig naar het luisteren verschoof. 'Ze doken volledig in hun klankbubbel, wat door velen als intiemer werd ervaren dan live samenspelen.’
Met het project So the Wind Blew (2023) ging TouchLab nog een stap verder. Twee slagwerkers, 200 kilometer van elkaar verwijderd, repeteerden en voerden een percussieduo volledig online uit, zonder visueel contact. Het resulteerde in een hechte muzikale interactie gebaseerd op blindelings vertrouwen en verfijnde timing. Pöhl: ‘Interessant was ook de veranderde manier van repeteren. Doordat de instrumenten permanent in hun eigen studio's konden blijven opstaan, werkten de muzikanten wekelijks in korte sessies verspreid over een langere periode – iets wat bij traditionele repetities met logistieke beperkingen veel moeilijker zou zijn geweest.’
In 2023 verkende Touchlab met Tesla ou l'effet d'étrangeté de mogelijkheden voor live-electronics. Een altviolist speelde terwijl de elektronische verwerking realtime op een andere locatie plaatsvond. Een jaar later volgde het meest ambitieuze project: The Great Storm in de Utrechtse Dom. Vier grote kerkorgels uit verschillende Europese steden werden digitaal samengevoegd om een speciaal voor de gelegenheid ontwikkelde compositie ten gehore te brengen. Een deel van het publiek was fysiek aanwezig, een ander deel online. Pöhl: ‘De grootste uitdaging voor de organisten was dat het eigen orgel de anderen in de ruimte overstemde.’ Met afsluitende over-ear hoofdtelefoons werd de akoestische ‘lek’ geminimaliseerd.
Een ander belangrijk inzicht was dat online musiceren maatwerk vereist. ‘Elke organist had andere voorkeuren: de één wilde zijn eigen instrument helder en direct horen met de andere orgels op de achtergrond, de ander koos voor een volle, immersieve klank waarin alle orgels gelijkwaardig aanwezig waren. Deze verschillende wensen vroegen om technische afstemming en een gezamenlijk zoekproces naar de beste balans.’
Dirigeren op afstand
De meest recente ontwikkeling is dat Pöhl zijn musici op afstand kan dirigeren. ‘Dat was eerder onmogelijk omdat videobeelden met te veel vertraging aankwamen. Door onze technologie te verfijnen hebben we dat probleem opgelost. Insomnio kan nu online functioneren als een volledig gedirigeerd ensemble. Voor zover ik weet, zijn we wereldwijd de eersten die dit technisch mogelijk hebben gemaakt.’
De ontwikkeling en uitvoering van TouchLab gebeurt in nauwe samenwerking met gespecialiseerde partners, die zowel inhoudelijke expertise als praktische ondersteuning inbrengen. In samenwerking met deze partners maakt Touchlab de technologie vrij beschikbaar als open source. ‘We zien wereldwijd initiatieven ontstaan die vergelijkbare projecten ontwikkelen,’ legt Pöhl uit. ‘Touchlab wil voorkomen dat over een paar jaar grote bedrijven deze techniek claimen en dat werken in deze nieuwe kunstvorm - die we nu nog aan het ontwikkelen zijn - straks per definitie geld gaat kosten voor kunstenaars.’
TouchLab is een initiatief van Insomnio. Aangesloten partners: DaCapo Orchestral Audio, Postmen.tv, Echotope Acoustics, programmeurs en netwerkontwikkelaars, presentatiepartners (TivoliVredenburg, Muziekhuis, Concertlab, Muziekgebouw, Amare), netwerk- en festivalpartners (NewMusicNow, Gaudeamus en November Music), DEN.
