‘Kunstinstellingen beginnen te begrijpen dat je niet in goed fatsoen een tentoonstelling kunt organiseren met alleen maar mannen, of alleen maar witte kunstenaars. Het zou mooi zijn als ze binnenkort inzien dat een inclusieve kunstwereld evenmin samengaat met het uitsluiten van outsider kunstenaars.’ Aan het woord is kunstenaar Jan Hoek. Hij vindt dat makers met een niet-traditionele achtergrond, bijvoorbeeld omdat ze dakloos zijn of een psychische of verstandelijke beperking hebben, veel te veel gescheiden werken van kunstenaars uit de meerderheidsgroep. Met een klein team spant hij zich daarom in om kunstenaars uit beide werelden met elkaar in aanraking te brengen, onder meer door het initiëren en begeleiden van samenwerkingen tussen insider en outsider makers.

Onder de vlag van Outsiderland lanceerde hij vorig jaar Outsiderwear, een modeshow en een vier weken durend festival rondom het werk van ontwerpers uit de insider modewereld en getalenteerde makers uit de outsider kunstwereld. Voor zijn nieuwste, door Innovatielabs ondersteunde, project richt hij zijn vizier naast mode op beeldende kunst, dans en design. 'We willen achterhalen of kunstenaars en makers in deze disciplines specifieke behoeften hebben en leren hoe we hierop kunnen inspelen. Wat zijn de valkuilen, waar moeten we op letten, en vooral: hoe kunnen we bijdragen aan een inclusievere culturele en creatieve sector?'

Blauwdruk
De antwoorden op deze vragen moeten inzicht geven in de 'werkzame factoren' van de samenwerkingen binnen Outsiderlandlab, meent Jan. 'En uiteindelijk een blauwdruk opleveren voor culturele en creatieve organisaties, die de meerwaarde van inclusiviteit beter willen benutten.' Om dit te bereiken, heeft hij de hulp ingeschakeld van Stefanie van Zal. Zij is als onderzoeker verbonden aan een lectoraat van de Hogeschool van Amsterdam dat zich richt op het versterken en onderhouden van de kwaliteit van leven bij een langdurige behoefte aan zorg en ondersteuning.

Mogelijke werkzame factoren kan Jan nog niet noemen, maar uit eerdere ervaringen weet hij dat het bijvoorbeeld belangrijk is om bij aanvang van een samenwerkingsproject na te denken over auteurschap. 'Er zijn genoeg voorbeelden waar de gevestigde naam na een samenwerking met een kunstenaar of maker uit een minderheidsgroep alle eer én het geld opstrijkt. In samenspraak met een zorginstelling hebben we daarom een beloningssysteem uitgedacht dat is gebaseerd op gedeeld auteurschap. Contractueel is nu vastgelegd dat na het beëindigen van het project het werk uitsluitend in samenspraak en onder vermelding van beide makers mag worden getoond.'

Leren door te doen
Het onderzoek vindt plaats naast de dagelijkse bestaande werkzaamheden voor Outsiderland. 'Het begeleiden van samenwerkingen tussen insider en outsider kunstenaars is onze kernactiviteit', vertelt Jan. 'Maar we willen een stap verder gaan en onze kennis deelbaar en overdraagbaar maken. Hoe we dat het beste kunnen doen, zijn we nu aan het uitvinden.'

Cruciaal is dat de onderzoeksmethode past bij hun leren-door-te-doen-manier van werken. Maar om daartoe te komen, moeten doelstelling en gewenste resultaten scherper worden geformuleerd. 'Een leerpunt', zegt Jan. 'We willen veel, maar hebben een beperkte capaciteit en bovendien is de praktijk weerbarstig. Een tijdje terug hebben we daarom de planning erbij gepakt en vastgelegd welke stappen en investeringen voor dit jaar belangrijk zijn, en welke we later kunnen oppakken. De conclusie is kortweg: aan nieuwe projecten die niet bijdragen aan onze doelstelling moeten we 'nee' verkopen, al is dat soms met pijn in het hart.'

Bruin Parry
Afgaande op het aantal verzoeken dat Outsiderland ontvangt, lijkt de aandacht voor makers met een niet-traditionele achtergrond toe te nemen. De kunstenaar met wie Outsiderland ooit begon, Bruin Parry, heeft inmiddels een nominatie voor de Volkskrant Beeldende Kunst Prijs op zak en toont later dit jaar zijn werk in het Stedelijk Museum Schiedam. Bruin heeft – in Jans woorden – ‘een chromosoompje meer’. Als tiener paste Jan op hem, nu is hij zijn mantelzorger en werkt Bruin vier dagen per week in Jans atelier.

Het is de eerste keer dat een outsider kunstenaar is genomineerd voor een reguliere kunstprijs in Nederland, vertelt Jan. Bruin is ook de eerste kunstenaar van buiten het mainstream circuit, die onlangs meerdere werken exposeerde op de kunstbeurs Unfair. 'Natuurlijk is alle aandacht voor outsiderkunst mooi, maar we hebben nog een lange weg te gaan voordat de mainstream kunstwereld en de wereld die nu nog outsider art wordt genoemd volledig in elkaar zijn opgegaan.'

Top tips van Jan Hoek om inclusief samen te werken:

Wees niet bang om samen te werken met makers buiten je eigen bubbel, maar laat je wel eerst informeren over de omstandigheden waarin zo iemand opereert. Voor outsider kunstenaars geldt dat zij meestal iemand naast zich hebben staan (een ouder, verzorger of instelling) die kan fungeren als vraagbaak.

Geef ruimte aan de creativiteit van 'de ander' en werk vanuit gelijkwaardigheid. Dat betekent dat je aandacht schenkt aan de ambities, kaders en interesses van alle betrokken samenwerkingspartners náást de gemeenschappelijke doelen die jullie hebben.

Inclusief samenwerken is niet iets wat je er even bij kunt doen. Je moet bereid zijn om tijd en aandacht te investeren in je samenwerkingspartner(s).

Tekst: Kim Hoefnagels (enkele quotes zijn afkomstig uit het artikel Outsiderwear: Voor een inclusieve kunstwereld geschreven door Merel Kamp in opdracht van het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie)
Foto: Jan Hoek & Anemoon Fokkinga. Foto: Sebastiaan ter Burg, CC by 3.0 NL.