Half november 2022 vond de eerste selectieronde van de tweede editie van het programma Innovatielabs plaats. Net als in 2021 nodigden het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie en CLICKNL namens het ministerie van OCW makers, culturele instellingen en andere creatieve partijen uit om voorstellen in te dienen die een bijdrage zouden kunnen leveren aan een duurzaam herstel van de culturele en creatieve sector. De oproep stond open voor vernieuwende en experimentele projecten om actuele opgaven in de sector het hoofd te bieden en de weerbaarheid van de sector te vergroten.

Anders dan de vorige keer is de tweede editie van de Innovatielabs verdeeld over twee rondes. In de eerste ronde heeft de commissie vijftig voorstellen geselecteerd, die vervolgens door de aanvragers met een schrijfsubsidie worden uitgewerkt. In een tweede selectieronde worden deze vijftig voorstellen opnieuw beoordeeld. Aanvragers die in de tweede ronde worden geselecteerd, ontvangen een subsidie voor de uitvoering van het innovatieproject én nemen deel aan een reeks activiteiten gericht op kennisontwikkeling en –deling.

Digitaal archiveren, sociaal-maatschappelijke vraagstukken en systeemverandering
De Open Call Innovatielabs #2, die op 5 oktober 2022 sloot, leverde opnieuw een grote hoeveelheid uiteenlopende voorstellen op. Net als in de editie van 2021 kwamen er veel aanvragen vanuit de podiumkunsten binnen. Het valt de commissie op dat men in de muziek- en theaterwereld op zoek is naar artistieke vernieuwing en daartoe de mogelijkheden van nieuwe technologische ontwikkelingen onderzoekt. Ook ziet ze dat er in de podiumkunsten behoefte is aan het (digitaal) archiveren van erfgoed. Musea en andere instellingen uit de Basis Infrastructuur (BIS) zonden in vergelijking tot de vorige keer juist minder onderzoeksvoorstellen in. En ook uit de film-, dans- en literatuurwereld kwamen weinig aanvragen. Daarentegen ziet de commissie een groei van bibliotheken die zich oriënteren op hun positie als culturele instelling in de samenleving.

Het huidige kabinet heeft in het coalitieakkoord expliciet aangegeven dat het kansen ziet om de culturele sector te betrekken bij sociaal-maatschappelijke vraagstukken. De commissie signaleert dat er vanuit de sociaal-maatschappelijke domeinen inderdaad belangstelling ontstaat voor de mogelijkheden van ontwerpend onderzoek, design-thinking en social design. Ze ziet dat in social design gespecialiseerde bureaus een inkomen weten te genereren uit opdrachten. Tegelijkertijd vraagt de commissie zich af in hoeverre partijen uit het sociaal-maatschappelijke domein zich daadwerkelijk tot de creatieve sector zullen richten om concrete vraagstukken op te lossen.

De commissie ziet verder dat een kleine groep ontwerpbureaus en kunstinstellingen zich bezighoudt met urgente vraagstukken op ecologisch en sociaal gebied. De voorstellen die ze indienen gaan over thema’s zoals transitie, complexiteit, commoning (het organiseren van bijvoorbeeld zorg of energie binnen een gemeenschap) en more than human-denken (het gelijkwaardig samenleven van mensen en niet-menselijk leven). Het ontbreekt volgens de commissie echter in veel van deze op systeemverandering gerichte aanvragen nog aan een breder gedeeld vocabulaire waarmee over deze complexe materie kan worden gecommuniceerd. De aanvragers hebben moeite om de - voor relatieve buitenstaanders – redelijk hermetische theorievorming om te zetten in een aansprekend verhaal. Terwijl volgens de commissie juist in deze projectvoorstellen een kiem van echt vernieuwende strategieën en praktijken zit. Deze thematieken, die de commissie urgent en relevant acht, hebben tijd nodig om verder te worden uitgewerkt en doorgrond. Mocht er een derde editie van de Innovatielabs komen dan zou hier volgens haar speciale aandacht naar uit kunnen gaan. Wel zag de commissie een paar mooie projecten uit de modewereld waarin heel concreet wordt gezocht naar manieren om deze sector op systematische wijze te verduurzamen vanuit visies op gebied van materiaal en circulariteit. Daarnaast waardeert ze, in het licht van het delen en verder brengen van opgedane inzichten, de betrokkenheid van kenniscentra en opleidingen bij meerdere projecten.

Kritische noten van de adviescommissie
Bij aanvragen die de commissie uiteindelijk onvoldoende kansrijk vindt, valt op dat ze vooral bedoeld lijken om een businesscase te versterken of te specifiek gericht zijn op het ontwikkelen en uitvoeren van een eenmalig programma of project. Waarbij bijvoorbeeld sprake is van onvoldoende aandacht voor kennisdeling met het veld en daarmee het vernieuwen en versterken van de culturele sector, waar de regeling Innovatielabs expliciet voor bedoeld is. Ook ontbreekt het bij deze voorstellen soms aan stevige en relevante partnerschappen die zorgen voor een bredere inbedding van een project.

Net als de commissie van de eerste editie van de Innovatielabs constateert de huidige commissie dat de aanvragers over het algemeen de ontwikkelingen die ze adresseren weinig in een internationaal perspectief plaatsen. Soms ontbreekt ook aandacht voor de Nederlandse context. Ze spoort aanvragers aan om zich helder te positioneren ten opzichte van vergelijkbare initiatieven in het veld en daarmee hun plannen van context te voorzien. Daarnaast valt op dat regelmatig 'toolkits' genoemd worden als beoogd resultaat. De commissie merkt op dat een toolkit pas waardevol wordt als er is nagedacht over de implementatie ervan.

Wat verder opvalt
Waar de Covid-19 pandemie in de aanvragen voor de eerste ronde van de Innovatielabs nog alom aanwezig was, komen de woorden covid, corona en pandemie in de huidige editie alleen nog sporadisch voor. Het hybride werken waarmee zowel makers als podia en presentatie-instellingen tijdens de pandemie reageerden op de lockdowns, is niet langer dominant in de huidige aanvragen. Hoewel de weerbaarheid van de culturele en creatieve sector vooral wordt gezocht in de versterking van netwerken en samenwerkingen, is er deze editie minder aandacht voor het ontwikkelen van gezamenlijke platformen waarop kennis, content of faciliteiten worden gedeeld. Ook richten weinig voorstellen – een enkele interessante uitzondering daargelaten - zich op de nieuwste internetontwikkelingen van een verder geïntegreerd en gelinkt Web 3.0, de impact van technologie op de samenleving, technologisch burgerschap, het ontwikkelen van digitale platforms die als publieke ruimte functioneren, het eigenaarschap van systemen en de artistieke en ethische gevolgen van de inzet van artificial intelligence in het ontwerpproces.

Uit de veelheid van projecten zijn een vijftigtal beloftevolle voorstellen geselecteerd. De commissie is benieuwd naar de uitwerkingen ervan en kijkt uit naar de volgende selectieronde.

Lotte Haagsma (freelance schrijver en kunstcriticus) schreef dit artikel in opdracht van het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie en CLICKNL. Met dit artikel wordt beoogd een weergave te geven van de ontwikkelingen, thema's en tendensen zoals die ter sprake kwamen tijdens de beoordeling van de aanvragen binnen de Open Call Innovatielabs #2.